Antik kaynaklarda Gordy/Kordu halkı

"Kentrites [Botan] ırmağı Kardukh ülkesiyle Armenia’nın sınırıdır. Nehri aşınca rahata kavuştuk."

Eski Yunan ve Roma kaynaklarında Kardu, Kordu, Gordy, Kyrti adı verilen halk ve ülkesi hakkında yazılanların tamamı aşağıdakilerden ibarettir. Polybius, Diodorus Siculus, Appianus ve Dio Cassius da İskender fetihleri bağlamında bu konuya değinirler fakat coğrafi açıdan kayda değer bir bilgi vermezler.

Ksenophon (MÖ 401 olayları)

Dicle boyunca kuzeye yürürken ırmağın sarp bir boğaza girdiği yerden itibaren nehrin sol yakası Kardukh ülkesidir. Bu noktadan itibaren nehir boyundan yürümek imkansız olduğu için dağ yoluna saptık. Kardukh’luların sürekli saldırısı altında yedi günde büyük zorluklarla ülkeyi aştık (III.5).

Kentrites [Botan] ırmağı Kardukh ülkesiyle Armenia’nın sınırıdır. Nehir 200 adım enindedir. Kardukh Dağları ile Kentrites nehri arasındaki 6-7 stadia [1,5 km] genişliğindeki ovada sıkıştık. Nehri aşınca rahata kavuştuk (IV.3).

Armenia ordusu Armeni’lerden, Mardialılardan ve Khaldialılardan oluşur (IV.3).

NOT: Kardukh (Karduq) adı muhtemelen İrani veya Ermenice kavim takısıyla ‘Kardular’ ve ‘Kardu ülkesi’ anlamındadır. Tarif edilen yer Cizre kuzeyindeki Kasrik Boğazı’nda başlar, Siirt güneyinde şimdi Ilısu baraj gölü altında kalan Til’de (Çattepe) sona erer.

Kentrites ırmağının tarifi tam olarak Dicle’ye kavuştuğu nokta yakınında Botan Irmağına uyar. Yunanlarla Karduların çarpışmasına sahne olan ova, şimdi Siirt merkez ilçeye bağlanan Yokuşbağları ve Eğlence köyleri altındaki düzlüktür. Kısmen baraj gölü altında kalmıştır.

Ermenilerin müttefiki olan Mardialılar Medlerdir. İran Kürdistanı ve Azerbaycanı ile Van doğusunun (Başkale, belki Gürpınar) halkıdır. Ksenofon bunlarla Kardu’lar arasında bir ilişkiden söz etmez. Khaldialılar Asur zamanında çokça adı geçen Keldanilerdir. Siirt-Batman havalisi halkı kastedilmiş olmalıdır.

Plutark (MÖ 69 ve 65 olayları)

Ermeni kralı Tigranes Kappadokialıları, Kommagênê’yi, Syria’yı ve Gordyênê’lileri yenmiş, bu ülkelerden aldığı esirleri yeni kurduğu Tigranocerta kentine götürmüştü. Gordiênê kralı gizlice Romalılardan yardım istedi. Roma generali Lucullus Ermenileri yendi, henüz inşa halinde olan Tigranokerta’yı yıktırarak esirleri yurtlarına gönderdi. (Lucullus 26 vd.)

Ermenilerin ordusunda Medlerin okçu süvarileri vardı. (Lucullus 34)

NOT: Gordyênê Yunanca ülke takısıyla “Gordy/Gordu ülkesi” demektir. Plutark ülkenin mevkiine dair kayda değer bilgi vermez.

Roma generali Pompeius Gordyênê ülkesini Ermeni kralına bağışladı. Medlerin elçilerini dostlukla kabul etti. Gordyênê’yi istila eden İranlı Partları yenerek onları Arbela’ya [Erbil] kadar kovaladı. (Pompeius 36)

NOT: Medler ayrı, Gordyênê ayrıdır. Erbil Gordyênê’ye dahil değildir.

Strabon (MS 17)

Gordyaea dağlarından biri, Nusaybin ve Tigranokerta kentleri sırtındaki Masius Dağı’dır [Cudi Dağı]. Bunun doğusunda, Dicle’nin kaynaklarının bulunduğu Niphates Dağı yükselir [Çatak-Beytüşşebap-Hakkari sınırı]. Daha ötede Zagros Dağları vardır. Bu dağlar Media’yı Babil ülkesinden ayırır. (XI.12)

Media iki bölümdür. Büyük kısmının başkenti Ekbatana kentidir [İran’da Hemedan]. Diğeri Media Atropatênê’dir [İran Azerbaycanı, Tebriz]. (XI.13)

NOT: Med halkı ile Gordy’lar net olarak ayrılmıştır. Niphates Dağının Gordy ülkesine dahil olup olmadığı anlaşılmaz.

Niphates ve Zagros dağlarında dağınık olarak Kadusi’ler, Amard’lar, Tapyr’ler ve Kyrti’ler gibi kavimler yaşar. Pers ülkesinde de Kyrti’ler, ve Amard adı verilenler vardır ki Mard ile aynıdır. (XI.13)

Mesopotamia halkları şunlardır: Gordyaea ile sınır olan Mygdones, Nusaybin’de. Ondan sonra Fırat’a ve Zeugma’ya kadar Arablar ve çağımızda asıl Suriyeliler adı verilen halk. (XVI.1)

NOT: Nusaybin’de Mygdones (Makedonlar?) şaşırtıcıdır. Urfa’nın Roma çağında idari adı Arabia’dır, ancak Strabon’un ifadesinden Arablarla “asıl Suriyeliler”in iki ayrı grup mu, aynı halkın iki adı mı olduğu anlaşılmaz.

Eskilerin Kardukh adını verdiği Gordyea’lıların kentleri Sareisa [Şırnak], Satalka [Şırnak Şax/Çağlayan köyü?] ve Pinaka’dır [Güçlükonak Finik/Damlarca köyü].Bu ülke Ermeni kralına tabi idi. Romalılar burayı zaptettikten sonra Ermeni kralına verdiler. (XVI.1)

NOT: Gordy ülkesinin üç ana yerleşimi Şırnak Merkez ve Güçlükonak ilçelerindedir.

Gordyênê’ye adını veren Gordys, Eleusis kralı Triptolemos’un oğluydu. Triptolemos ve yoldaşları Suriye’deki Antakya kenti ile Kilikya’daki Tarsus kentini kurdular. Gordys onlardan ayrılarak kendi adıyla anılan Gordy ülkesine yerleşti. (XVI.1)

NOT: Gordys adı tuhaf bir şekilde bir Frig kenti olan Gordion’u andırır. Triptolemos oğulları efsanesinin Strabon çağında Antakya ve Tarsus’ta yerleşik olduğu anlaşılıyor. Bu tür efsanelerin gerçeklik derecesi elbette bilinemez, ancak burada Gordy’lerin veya en azından egemen kesimin doğulu (İranlı) olmadığı ima edilmiştir.

Plinius (MS 70)

Gordyaei’nin komşuları Aloni halkıdır. Bunların ülkesinde akan Zerbis [Zap] Irmağı Dicle’ye kavuşur. (I.11)

NOT: Demek ki Zap suyu Gordy ülkesi dışındadır. Aloni Beytüşşebap veya Hakkari bölgesi olabilir.

Ptolemaius (MS 150 civarı)

Gordyea Dağlarının koordinatları 75°00' . 39°40' [= Cudi Dağı]

Ammianus Marcellinus (363 yılı olayları)

Korduênê ve Moksoênê’den [Müküs=Bahçesaray] geçerek, Media’da zengin bir bölge olan Khiliokomê’yi [“bin köyler”, muhtemelen Gürpınar-Hoşap vadisi] yağmaladılar.

İran kralı Dicle’nin öte yakasındaki beş vilayet olan Arzanênê [Garzan/Kurtalan], Moksoênê [Müküs/Bahçesaray], Zabdikênê [Cizre], Rehimênê [Eruh? Siirt?] ve Korduênê ile, Dicle berisinde Nisibis [Nusaybin], Singara [Sincar] ve Castra Maurorum’u [Midyat?] talep etti.

NOT: Demek ki Siirt, Müküs, Cizre Kordu ülkesi dışındadır. Media ise Van tarafında veya doğusunda ayrı bir ülkedir.

****

(25 Haziran ek)

Ermenice Coğrafya Risalesi (7. yüzyıl başları)

Antik Ermenistan coğrafyasına ilişkin en önemli kaynak olan anonim Aşkharhatsuyts, muhtemelen 6. yüzyıla veya daha eskiye ait bir metnin 620-630 yıllarında düzenlenmiş bir kopyasıdır. Ermenistan ve komşu diyarların idari bölümlerini listeler.

“Altıncı ülke Korcayk’tır [Kortu ülkesi]. Moks ülkesi [Müküs, Bahçesaray ve Çatak] ile Asuristan arasındadır. İlçeleri: Asıl Korduk [Cudi Dağı, Şırnak], Küçük Korduk veya Tmorik [Beytüşşebap], Aytvank [Tiyari Vadisi, Çukurca batısı], Aygark [Txuma vadisi, Çukurca doğusu], Modoğank [Oramar, Dağlıca], Vorsirank [Yüksekova], Karapunik [?], Cahuk [Çölemerik yöresinde?] ve Küçük Ağbag’dır [Çölemerik?]. Bu ülkede zırnık madeni çıkar ve kestane yetişir.”

NOT: Görüldüğü gibi Kortu ilkesi, “asıl Kortu” ile ona eklenen birimlerden ibaret gösterilmiştir. Sayılan yerlerden en az üçünün (Aytvank, Aygark ve Motoğank) sonraki çağlarda “Nasturi” adı verilen Asuri ve Kürt dilli topluluklara ait olduğunu biliyoruz. Nitekim 1. yüzyılda Strabon da “Kürd Dağı ile Zagros arasındaki dağlık ülkede” çok sayıda küçük kavim adı saymaktaydı.

…

Otuz beşinci ülke Mark yani Mardastan’dır [Med ülkesi]. Ermenistan ile Hazar Denizi arasındaki diyardır. Atrpetakan [İran Azebaycan’ı], Gîlan, Mukan, Deylem, Hemedan, Taberistan ve Arran’ı [Azerbaycan cumh. doğusu] kapsar.

NOT: Ayrı bir krallık olan ‘Büyük Medistan’dan başka, 4. yy tarihçisi Puzant ve 10. yy tarihçisi Tovma Ardzruni, Ermeni krallarına tabi olan iki Mardastan/Medistan beyliğine değinirler. Bunların birincisi bugünkü Nahçıvan ile İran’ın en kuzeybatı köşesi (Maku yöresi), diğeri Van güneyinde Gürpınar Vadisi ile Hoşap havalisidir. Bu iki yer dışında Ermenistan dahilinde Med nüfusuna değinilmemiştir.