Gaxan Bayramınız kutlu olsun
Mısır genel valisine günlük 50 tayın yemek ve 50 tayın at yemine ek olarak kalandai itibariyle 40 okka altın ödeme yapılacaktır.
Calenda yahut kalenda eski Romalılarda ayın ilk gününün adıdır. Ay derken burada hakiki ayı kastediyoruz. Calare (“çağırma, yüksek sesle ilan etme”) fiilinin nötr çoğul gerund’udur. “Çağrı” yahut “çağırtı” anlamına gelir. Yeni ayın belirmesi tellallarla – daha sonra pontifex adı verilen dini görevlilerce – ilan edilmesi gereken önemli bir olaydır. Zira o ay için verilmiş olan sözlerin, ödenecek borçların ve tahsil edilecek alacakların vadesinin geldiğini bildirir. İslam kültürlerinde rüyet-i hilalin buna benzer bir işlevi vardır. Yunanlarda bugüne dek yeni hilali ilk gören kişinin çevredeki herkesi kalo mina diyerek müjdelemesi – yahut uyarması – adettendir. Daha doğrusu bir iki kuşak öncesine dek adettendi, şimdi söyleyince şaşırıyorlar.
İleriki calenda’ların hangi güne denk geldiğini gösteren çizelgeye calendarium adı verilir. Nominal ayı değil hakiki ayı esas alan sistemlerde ince hesap gerektiren bir iştir. Batı dillerindeki calendar, calendrier, calendario vs. (“takvim”) buradan gelir.
Arapça tam karşılığı şehr’dir. Bu şehr “kent” anlamındaki Farsça şehir değil, şöhret ve meşhur ve teşhir sözcüklerinden tanıdığımız, “ilan etme, kamuya mal etme” anlamındaki şehr’dir. Esasen ayın 1’i demektir, fakat genelleyerek takvimdeki “ay” anlamında kullanılır. Hoş geldin ya şehr-i Ramazan deyimi bu anlamdadır.
Eski Yunancaya sözcük Latinceden kalandai şeklinde aktarılmış görünüyor. Mesela Plutark, Cicero II: “ἡμέρᾳ τρίτῃ τῶν νέων Καλανδῶν”. Burada kelime “ay” anlamındadır. Roma kentine ve kültürüne ait bir bağlamda kullanılmıştır. Buna karşılık 6. yüzyılda, Jüstinyen’in Mısır genel valisinin yetkilerini ve maaşını tanımlayan 13 numaralı kararnamesinde (edict) kalandai “yılbaşı” anlamındadır. Kanunun üçüncü fıkrasına göre Mısır genel valisine günlük 50 tayın yemek ve 50 tayın at yemine ek olarak kalandai itibariyle 40 okka altın ödeme yapılacaktır. Bu giderler, ekli çizelgede gösterilen gelirlerden karşılanacaktır. Öyle anlaşılıyor ki imparatorluğun bürokratik dilinde, bir yıllık gelir-gideri gösteren takvim kısaca “yeni yıl” anlamını kazanmıştır. (“Hocam, maaşıma zam…” “Bekle kalandai gelsin, bütçe müsaitse yaparız.”)
Ermenicede կաղանդ sözcüğü, Acaryan’ın muhteşem sözlüğüne göre (sf. 493), 5. yüzyılda Koryun’un Mesrop Maştots biyografisinde Urfalı Euthalios’un (Yunanca? Süryanice?) eserinden aktardığı bir pasajda geçiyor. Bu sözcük o devir Ermenicesinde kaland okunur. Bilindiği gibi, yabancı dillerden alınan / l / sesi Ermenicede çok erken bir tarihten itibaren / ġ / sesine dönüşmüştür. Batı (yani Osmanlı) Ermenicesinde ise կ sesi / g /ye, դ sesi ise / t /ye dönüşür. Dolayısıyla bu kelime en azından 16. yüzyıldan beri gaġant olarak telaffuz edilir. Yılbaşı demektir. Kutlaması filan yapılır. Gaġantatsuyts կաղանդացույց da takvim demektir. Calendarium’un tam çevirisidir.
Bildiğim kadarıyla (Sünni, Müslüman) Kürtlerde Gaxant diye bir gelenek yok. Sadece Dersimlilerde hatırlanan bir kavram.
https://ku.wikipedia.org/wiki/Gaxand
Dersim Kurtleri gibi Ezdi Kurtlerde de benzeri bir kutlama var imis.
Yeni ay ilani ayni zamanda Yahudiler tarafindan da Suleyman'in Tapinagi zamanindan bugune kadar uygulanan bir gelenektir.https://en.wikipedia.org/wiki/Rosh_Chodesh