Mısır notları 7

Nubya

Aswan’dan yukarısı Nubya. Baraj yapılıp memleketin yarısı sular altında kalınca şehir büyük göç almış, Nubyalı nüfus baskın hale gelmiş. Arapçayla ilgisiz ayrı bir dileri var. Renkleri Akdeniz esmeri değil bayağı Afrika karası. Araplar tarafından ayrımcılığa ve asimilasyona uğramaktan şikayetçiler. Dünyanın dört bir yanındaki benzerleri gibi daha solumsu, daha düzen karşıtı bir dile yatkınlar. Köyleri vaktiyle arı peteği gibi kutu kutu kubbeli evlerle doluymuş. Şimdi onları yıkıp yerine ucube gecekondu apartmanları yapıyorlar.

Nubya

Toz deryası bir çöl yolunun ucunda, kilometrelerce çöp dağlarını aşıp vardığımız bir Nubya köyünde, yıllardan beri oraya ayak basan galiba ilk beyazı karşılamanın heyecanıyla buyur edildik. Bana birkaç kelime Nubice öğrettiler. Karşıki adaya kayık tedarik etmek için çırpındılar. Normal fiyatın yirmi katını istemeyi, elbette, konukseverlikle çelişen bir şey olarak görmediler. Hava sıcaktı; sebil küpünden bir tas su içmem için ısrar ettiler. Kolera olsak burada ölürüz herhalde diye bir an aklımdan geçmedi değil, ama yiğitliğe toz kondurmadım. Çürümüş yosun aromasına aldırmayıp kana kana içtim.

Dünyanın çapı

Eratostenes deneyini duymuş olmalısınız. Aswan tam tropik hattında olduğu için – daha doğrusu MÖ 3. yy’da öyle imiş, şimdi hat birkaç kilometre daha güneyde – 21 Haziranda tam dikey bir kuyunun dibine güneş vuruyor. Aynı gün öğle saatinde İskenderiye’de tam dikey bir dikilitaşın gölge uzunluğunu ölçsen, Aswan ile İskenderiye arasındaki mesafeyi de bilsen, yeryüzünün kuzey-güney aksındaki çevresini Pisagor teoremiyle kolayca hesaplayabilirsin.

Eratostenes 39.375 km bulmuş. Doğrusu 40.075 km olmalı. Çünkü o tarihte henüz Aswan-İskenderiye mesafesini tam ölçecek teknoloji yok. Ayrıca Aswan ile İskenderiye tam aynı meridyen üzerinde değil.

Bu tarihten 1100 küsur yıl sonra halife el-Memun’un girişimiyle deney tekrarlanmış. Bağdat’taki Beytül Hikmet’in kurucularından Musa b. Şakir’in üç oğlu üç ayrı ekip halinde ölçümü tekrarlamakla görevlendirilmişler. Projenin her aşamasını halife bizzat takip etmiş. Sonuçta yüzde birden daha küçük bir hata payıyla meridyenin 1 derecelik arkını hesaplamayı başarmışlar.

Deneyin ayrıntılı analizi el-Fergani’nin 850 yılı civarında yazdığı Cevami fi İlm-i Nücum kitabında mevcut. Bu eseri Cremona’lı Gerardus 1170 yılı civarında Liber de aggregationibus scientiae stellarum adıyla Latinceye çevirmiş. Gerek bu çeviri, gerek Ioannes Sacrobosco’nun buna dayalı ders kitabı Batı üniversitelerinde en az 16. yy’a dek yaygın olarak okutulmuş. Dolayısıyla Ortaçağda dünyayı düz sanıyorlardı denirse sakın inanmayın, masaldır çünkü. Bilenler 2300 senedir biliyor.

Artı değer ve medeniyet

Artı değer ile medeniyet arasındaki ilişki o kadar bariz ki parmak tutup işaret etmeye gerek var mı bilemedim.

Tarihin ilk devletini Mısır'da kurmuşlar, Deltadan birinci katarakta kadar Nil havzasının rantını toplamışlar. O gelirle piramitler ve akıllara ziyan tapınaklar inşa etmişler, fantastik ilimlere ve yüksek sanatlara vakıf bir yönetici sınıf yetiştirmişler. Ptoleme’ler çağında (MÖ 300-30), yönetici sınıf yabancı da olsa, hatta belki tam da yönetici sınıf yabancı olduğu için, eskisiyle yarışır şaşaayı sürdürmüşler. Dünyanın bir numaralı kütüphanesini yaptırmışlar, coğrafya ve kimya ilimlerini icat etmişler, yer küresinin çapını hesaplayan alimler çıkarmışlar. Püf noktası İskender İmparatorluğunun parçalanması sanırım. Bir ve bütün imparatorluk olarak kalsa Mısır'ın artı değerini memleket içinde tutmaları zor olurdu. Nitekim Roma ve Bizans imparatorluğunun hakimiyeti çağında (0-640) durum değişince Mısır da gerilemiş. Ülkede üretilen servet İtalya’ya ve İstanbul’a akmış. Hıristiyanlığın en avam ve en fanatik akımlarının tam o dönemde Mısır’da patlak vermesi tesadüf mü acaba?

İslam imparatorluğunun en parlak çağında Mısır’da tık yok. Emevilerle Abbasilerin ülkenin başına koyduğu yöneticilerin görevi, rantın ölmeyecek kadar miktarını yerliye harcayıp gerisini Şam ve Bağdat’a aktarmak. Ne zaman ki İbni Tulun (ve peşinden Ferganalı Akşit, Kürt Selahattin, Türk ve Çerkes Memluklar) gelip akışı kesmiş, o zaman yeniden akıl durdurucu boyutlu tapınaklar, masallardan çıkma ölü kentleri kurmak usulden olmuş. 1200’lerden 1400’lere dek Mısır açık farkla Akdeniz havzasının en zengin ülkesi. Yalnız zengin değil, entelektüel yaşamıyla, tarihçileriyle, filozoflarıyla, sanatıyla, teknolojisiyle, tıbbıyla, kumaşlarının kalitesiyle, lüks tüketim mallarının çeşitliliğiyle İtalyana, Fransıza parmak ısırttırmış. Nasıl çöküp talan ederiz diye kıvranmışlar (bkz. 5., 6., 7. Haçlı Seferleri). Daha önce bir defa yazmıştım, Avrupa’da dervişlik geleneğinin kurucusu olan Aziz Francis Mısır’a gelip sultan tarafından ağırlandıktan sonra memleketini bırakıp bu taraflara yerleşmeye karar vermiş, eşi dostu zorlukla vazgeçirmişler.

Mısır’ın işini Osmanlı bitirmiş. Üç yüz yılda ülke taş devrine geri dönmüş. Gerilemeye yol açan bir önemli faktör, tabii, Avrupalıların okyanuslara hakim olması sonucu Kızıldeniz üzerinden Afrika ve Hindistan ticaretinin kuruması. 1490’lardan itibaren ekonomik daralma hissediliyor; 1516’da Osmanlı fethine yol açan sebeplerden biri de o krizin siyasi sonuçları. Ama çöküşü sadece ticaret yollarının değişmesiyle açıklamak zor. Mısır o tarihte muhtemelen dünyanın en büyük tarımsal artı değer üreticisi; yani Kızıldeniz ticareti kesilse de dünyanın zenginleri arasında yer tutabilecek bir ülke. Osmanlı egemenliğiyle birlikte ülkenin buğday fazlası Osmanlı ordularının iaşesine tahsis edilmiş. Merkezden atanan idari kadronun ana görevi ürünü tespit edip zaptetmek ve gemilere yükleyip merkeze göndermek olmuş. Ülkenin kanını emmişler, posası kalmış.

1800’lerin başında Mehmet Ali Paşa’nın İstanbul’a kafa tutup haracı kesmesi üzerine yeniden bir kalkınma dönemi başlamış. Yatırımlar yapılmış; okullar, demiryolları, büyük tarım işletmeleri ve hepsinden önemlisi Süveyş kanalı açılmış. Dolmabahçe’ye inat, görene parmak ısırttıracak saraylar donatmışlar. Paranın kokusu çıkınca Osmanlı ülkesinin dört bir yanında Abdülhamit baskısından ve ekonomik durgunluktan bunalan herkes Mısır’a doluşmuş. Avrupalılar onları izlemiş. Rumlardan, Ermenilerden, İstanbullu Türklerden, Yahudilerden, İtalyan maceracılardan, İngiliz yatırımcılardan oluşan, ortak dilleri Türkçe ve Fransızca olan müthiş kozmopolit bir elit tabaka şekillenmiş. 20. yüzyıl başında İskenderiye ile Kahire, İstanbul’dan kat be kat daha modern, daha özgür, daha cüretkâr ve – tabii – daha zengin şehirler görünüyor.

Yaptıklarının çoğunu İngiliz ve Fransızlardan aldıkları borç para ile yapmışlar. Avrupalı yatırdığını elbette misliyle geri almış, Süveyş Kanalı gelirlerinden de zırnık koklatmamış. Gene de İngiliz ile Fransızın rantının sadakasıyla memleket coşmuş. Ya da en azından elit tabaka coşmuş. Bu da haliyle tepkiyi beraberinde getirmiş. 1920’lerde Wafd hareketi, peşinden İhvan-ı Müslimin, peşinden Cemal Abdülnasır “olmaz böyle” deyip baş kaldırmışlar. Neden kaldırmışlar? Başka yerde çok daha beter eşitsizliklere tahammül edilirken yumuşak başlılığıyla ünlü Mısır halkı neden edememiş? Çünkü 1. İngiltere Dünya Harbini sözde kazansa da o savaşta tükenmiş, emperyal iradesini kaybettiğini belli etmiş, 2. Batı ülkelerinden çıkan “demokrasi” modası dünyayı sarmış, 3. Yönetici ile yönetilenin dinlerinin farklı olması kan uyuşmazlığına sebep olmuş. Bizans’ın ve Osmanlı’nın dindaşlarına nispeten kolay dayattığı boyunduruğu Batı dünyası bir türlü kendi vassallarına oturtamamış.

[Soru: Emevilerle Abbasiler zamanında Mısır’ın ekseriyeti Hıristiyanmış. O zaman nasıl dayatmışlar?] [Soru: 1920-30’ların ekonomik krizinde aç kalan Batı, Mısır’daki ortaklarına ranttan yeterli pay bırakmadığı için mi ülkedeki müttefiklerinin desteğini kaybetmiş?]

Mısır’ı külliyen batıranın Nasır rejimi olduğunu bilmeyen yok. “Vatan, millet, benim halkım, benim fellahım” edebiyatıyla halkı gaza getirmiş. Eski yönetici sınıfların malına mülküne çökmüş. Kozmopolit aracı sınıflar – Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Levantenler – sıvışıp gitmişler. İki iş başarmış. Bir, yatırıma ayrılacak parayı halka ulufe olarak dağıtmış. Sonuçta üretim durmuş, herkes fakirleşmiş. İki, geliri halka dağıtmanın en kestirme yoludur diye kamu istihdamını on katına çıkarmış. Memleket milyonlarca işe yaramaz polis memuru, ordu mensubu, vergi görevlisi ve resmi daire çaycısı ile dolmuş. Yönetim komple tıkanmış. Kamu hizmetleri gerçekler alemiyle bağını kesip yavaş çekimli bir rüya alemine dönüşmüş. Nüfus deliler gibi arttığından memlekette ürün ekecek toprak kalmamış. Dünyanın beş bin yıldan beri en bereketli tarım ülkesi olan Mısır yiyeceğini dışarıdan ithal etme noktasına gelmiş.

Şimdiki reis nihayet yatırımın önemini idrak etti, devlet işlerinde yolsuzluğu da kontrol altına almaya çalışıyor diyorlar. Kahire’den 30 km uzakta devasa yeni bir başkent inşa etmeye girişmişler. Çölde yapay sulamayla devasa yeni tarım alanları açıyorlar. Bunların ihaleleriyle yeni bir zengin sınıfın oluşmaya başladığı anlaşılıyor. O yüzden olacak, eski kozmopolit elitlerden arta kalan bir avuç azınlık yeni rejimden oldukça memnun.