Romalıların Türkiye'si

81 il merkezinin Türklerden önceki adları.

İllerin Roma ve Bizans Dönemindeki Adları başlıklı bu harita bir süredir elden ele dolaşıyor. Doğru mudur diye bana soruyorlar. Topluca bir göz atalım isterseniz. Özet sonuç: Yaklaşık yarısı doğru veya yarı-doğru.

İl (yani idari bölge, beylik) adları üzerinde durmadan sadece yerleşim birimi (kent, hisar) adları üzerinde duruyoruz.

Edirne: Hadrianopolis veya Hadrianupolis, doğru. İmparator Hadrian onuruna adlandırıldığı söylenir. Türkçe isim oradan.

Kırklareli: Rumca Saranda Eklisies (“kırk kilise”) adı 19. yy’dan önce görülmez. Türkçeden çeviri olmalı.

Tekirdağ: Eski Yunanda Bisanthe. Bizans çağında (en geç 6. yy) daima Rhaidestos. İki ismin ilişkisi muğlak. 1. yüzyılda Plinius Bisanthe ile Rhaidestos’u iki ayrı yer gibi anar.

Çanakkale: Şehir Osmanlı yapısıdır. Bölge ve boğaz Yunan ve Roma çağında Hellespontos. Efsaneler çağında boğaz kıyısında Dardania adlı bir şehir olduğu anlatılır. Dardanelli 12. yy başlarında İtalyanların karşılıklı Sestos ve Abydos kalelerine verdikleri ad.

Balıkesir: Antik çağda kentin yerinde ne olduğuna dair bilgi yok. Geç Bizans döneminde bir kale olduğu anlaşılıyor ancak adı belli değildir. Agiros adlı bir yer bilmiyorum. (Pamukçu’daki termal otelin adıymış, fakat Pamukçu’nun Bizans dönemi adı Ftelai’dir.)

Manisa: Magnesia tou Sipylou, doğru. Türkçe isim oradan.

İzmir: Smyrna, doğru. Türkçe isim oradan geliyor.

Aydın: Trálleis doğru.

Muğla: Karia bölge adıdır. MÖ 2. yy’da Mobolla adlı bir Dionysos kutsal yeri, 10. yy’da Mogola adıyla piskoposluk makamı anılır.

İstanbul: 4. yüzyıla dek Byzantion, daha sonra (yanısıra) Konstantinopolis. Constantinople bu adın Fransızca veya İngilizce formu.

İzmit: Nikomedia, doğru. Türkçe isim (İznikmid) oradan geliyor.

Adapazarı: Sangarios Sakarya nehrinin adıdır. Adapazarı kenti 16. yüzyıl sonlarında Ermeni muhacirler tarafından kurulmuştur. Daha eski yerleşime dair belirti yok.

Yalova: Pylai şimdiki Çiftlikköy’ün olduğu ovanın adıdır. Asıl Yalova orasıdır. Şimdi Yalova adı verilen kasaba oldukça yakın tarihte Termal iskelesi etrafında oluştu. Pylopythia yöre adının 13. yy’a ait bir belgede geçtiği söyleniyor; ancak belgeyi bilen veya görene rastlamadım.

Bursa: MÖ 3. yy’dan beri Prusa, doğru. Türkçe isim oradan geliyor.

Bilecik: Belokomê ve Angelokomê, en erken 1308 tarihli Pahimiris Tarih’inde kaydedilmiş bir ad. Muhtemelen Slavca. Türkçe isim oradan geliyor.

Kütahya: Kotyaion, doğru. Türkçe isim oradan.

Eskişehir: Dorylaion, doğru.

Afyon: Akroinós, doğru.

Uşak: İsmin kaynağı muammadır. Ousakeion diye bir yer yok.

Denizli: Laodikaia şimdiki Denizli’nin 7 km kuzeyinde ören yeridir. Osmanlı kaynaklarında Lazkiye diye geçer. Domuzlu > Denizli Türk beylikleri döneminde beliren yeni bir yerleşim.

Isparta: 13. yy’da (yani Türkler zamanında) Sabarta adıyla karşımıza çıkar. Belki Rumcadan Türkçeye alınan yer adlarında tipik olan s+ ön takısıyla s-bárida olabilir.

Burdur: İsmin Polydorion’dan geldiği görüşü modern dönemde yayılmıştır; fakat antik kaynaklarda bu isimde bir yer anılmaz. 15. yy’a ait bir Bizans yazmasında keşfedilen Praetoria adı, Türk fethinden 300 yıl sonrasına aittir. Ezostas diye bir yer yoktur. ‘Edo stas’, ‘burada dur’ deyiminin modern halk Rumcasına çevirisinden ibaret saçma bir şakadır.

Antalya: Attaleia, doğru. Türkçe isim oradan geliyor.

Düzce: 16. yy’dan sonra belirmiş bir yer. Antik yerleşim izi yok. Ebulus diye bir yer yok.

Zonguldak: Antik çağda Sandarake adlı bir dere ve iskele anılır. Zonguldan adının buradan gelmiş olması ihtimali var.

Bartın: Parthen(ios) ırmak adıdır. Adını ırmaktan alan şehir yeni bir yerleşim.

Karabük: Hitit arşivlerinde anılan Haluna adlı yer olduğu sanılıyor. Yunan ve Roma çağına ait bir kayıt yok.

Kastamonu: Bizans egemenliği döneminde adı geçmez. Türk egemenliğine girdikten sonra Bryennios Tarih’inde (1137) Kastamon olarak anılır. İsmin Kastra içeren bir tamlamadan türemiş olması mümkündür, ama yazılı bir belgesi yok.

Çankırı: Yunan ve Roma/Bizans çağında daima Gangra. Kikero diye bir yer yok.

Bolu: Klaudiopolis, doğru. Türkçe isim oradan.

Ankara: Ankyra, doğru. Türkçe isim oradan.

Kırıkkale: Osmanlı döneminde Kırık adlı önemsiz bir köydür; antik adı yoktur.

Kırşehir: Peutinger Tablosunda Aquae Saravenae adıyla anılan kervan menzili ve ılıcadır. 979 yılında bu yerde iki Bardas arasında büyük muharebe gerçekleşti. Justinianus’un bu yörede imar faaliyeti yoktur.

Nevşehir: Şehir Muşkara (Moskhari?) adlı önemsiz köy yerine 18. yüzyılda kurulmuş ve “yeni şehir” anlamında Nevşehir adı verilmiştir. Neapoli(s), Osmanlıca ismin Rumca çevirisidir.

Aksaray: Arkhelais/Arkhelaida, doğru.

Niğde: Roma döneminde Nagida veya Magida, modern Rumcada Nigdi. Türkçe isim oradan.

Konya: İkonion, doğru. Türkçe isim oradan.

Karaman: Laranda, doğru. Osmanlı devrinde şehir adı Larende, beylik adı Karaman’dır.

Mersin: Roma imp. döneminde bugünkü Mersin belediye sınırları içinde Zephyrion veya Hadrianupolis adlı bir yerleşim vardı. 8. yy’da Arap akınlarında terk edildi. Bugünkü yerleşim 19. yy’da doğmuştur.

Sinop: Sinope, doğru. Türkçe isim oradan.

Samsun: Samsun kenti en eski zamandan Türk fethine dek daima Amissós/Amisúnda’dır. Pompeiopolis zayıf olasılıkla Vezirköprü, daha güçlü olasılıkla Kastamonu’nun Taşköprü ilçesidir. Samsun’la ilgisi yok.

Ordu: Kotyora veya Kotyoros, doğru.

Çorum: Nikonia diye bir yer yok. Danişmend Gazi destanında adı geçen Yankoniya kalesinin Çorum olduğu söylenir, ancak bu görüşün sağlam dayanağı yoktur.

Amasya: Amas(e)ia. Türkçe isim oradan geliyor.

Tokat: Komana kenti Tokat’tan 11 km uzaktaki Sulusaray’dır. 7. yy’dan sonra orası terk edilince Evdokia/Evdokiada adlı yeni yerleşim öne çıktı.

Yozgat: 17. yy’da Çapanoğlu tarafından kurulan yeni yerleşim. İzkati diye bir yer yok.

Sivas: Sebasteia, doğru. İmparator (Augustus veya Tiberius) kenti anlamında. Türkçe isim oradan geliyor.

Kayseri: Kaisareia, doğru. İmparator (Augustus veya Tiberius) kenti anlamında. Türkçe isim oradan geliyor.

Maraş: Germanikia/Germanikeia doğru. Mar’aş daha eski isimdir ama Roma imp. çağında Germanikia idi.

Adana: Adana doğru. Adanus/Adanos değil.

Antakya: Antiokh(e)ia. Türkçe isim oradan geliyor.

Antep: Roma çağında yörenin başlıca kenti 9 km kuzeydeki Dolikhe idi. Antep Arap egemenliğinin tasfiyesinden sonra beliren bir isim. Kaynağı belirsiz. Hamtaph diye bir şey yok.

Kilis: Roma çağından beri Kiliza. Adın aslı muhtemelen 13 km batıdaki antik Kyrrhos kentinden gelir.

Giresun: Kerasús/Kerasúnda doğru. Türkçe isim oradan.

Trabzon: Trapezús/Trapezúnda doğru. Türkçe isim oradan.

Gümüşhane: Argyrupolis Türkçe Gümüşhane adının Rumca çevirisidir. Roma-Bizans çağında yerleşim belirtisi yok.

Bayburt: Şehrin adı her zaman Baberd, Paypert, Baiberdon, Pâpîrt olagelmiştir. Ermeni kaynaklarında 5., Bizans kaynaklarında 6. yy’dan itibaren bu isim kullanılır. MÖ 4. yy başında Ksenofon’un andığı Gymnias adlı yerin neresi olduğu muğlaktır; Pasinler daha güçlü olasılıktır.

Erzincan: Anahit tapınağıyla ünlü olan yerleşim Ermeni kaynaklarında 5. yy’dan itibaren Erêz (genitif Eriza), 12. yy’da Eznga olarak geçer. Tapınak Milat öncesinden beri var olduğuna göre isim de daha eski olmalıdır. Ova ve beylik adı Erm. (Y)ekeğyats, Yun. Akilisene’dir. Aziris diye bir yer yoktur.

Dersim: İlin güney kısmının antik adı Yunanca Sophene = Ermenice Dzopk idi. Antik çağda Karkathiokerta (Pertek kalesi), 950 dolayında yeniden Bizans eline geçtikten sonra Khozanon (Çemişgezek Ulukale), 995 yılındaki depremden sonra Hierapolis (Çemişgezek) beylik merkezi oldu. İlin kuzey kısmında kentsel yerleşim yoktu.  Daranis – doğrusu Daranalia – burası değil Kemah’tır.

Bingöl: 10. yy’da kurulan ve aynı yüzyıl sonuna doğru adı kaybolan Romanopolis kalesi muhtemelen Palu’dur. Bingöl ili ile ilgisi yoktur. Bugün Bingöl il merkezi olan Cabağcur/Çapağçur kale-kenti ilk kez 995 yılındaki deprem vesilesiyle anılır.

Elazığ: Bugünkü kent 19. yy ortasında Harput’un 5 km. uzağındaki mezrada kurulmuştur. Harput kale-kenti Yunanca en erken 970 tarihli Skylitzes Tarih’inde Xarpotê/Xarpetê, Ermenice 11. yy başından itibaren Xarpert olarak anılır.

Malatya: Melide ve Melitene doğru. Türkçe isim oradan geliyor.

Diyarbakır: Amida doğru. Ermeni kaynaklarında bazen Tigranakert kullanılır; fakat bu isim muhtemelen yakıştırmadır ve Amit adı daha yaygın ve yerleşiktir.

Adıyaman: Perre şimdiki kentin 5 km KD’sundaki antik yerleşimdir. Arap egemenliği döneminde şimdiki kentin nüvesini oluşturan Hısnı Mansur öne çıktı.

Urfa: Yerli adı Urha idi. Yunanlar ve onları takliden Romalılar Edessa adını verdiler. Ermenicede (Y)etesia kullanılır. Süryanice ve Arapçası daima Urha veya Ruha’dır.

Mardin: İlk kez 4. yy’da Ammianus Marcellinus Tarih’inde Marida adıyla anılır. Muhtemelen “Kürtler” demektir. 4. ila 7. yy arasında genellikle Roma egemenliğinde kaldı. 6. yy’da Prokopios ‘Margdis’ olarak kaydeder. 7. yy’da Araplarca ‘Mâr(i)dîn adıyla fethedildi. Magnesia adına değinen bir kaynağa rastlamadım.

Rize: Rhiza(ion) doğru.

Artvin: Nigali şimdiki Seyitler köyündeki kalenin ve orada yerleşik Gürcü beyliğinin adıdır. Sadece Aziz Grigol Khantsteli’nin (9. yy) yaşam öyküsünde bu şekilde geçer; sonraki kayıtlarda daima Ligani’dir. Herhangi bir Roma/Bizans kaynağında anıldığını sanmıyorum.

Erzurum: Theodosiopolis doğru. Kentin eski ve her zaman kullanılan adı Karin’dir; Rumlar 5. yüzyılda askeri garnizon kurup Theodosiopolis adını verdiler.

Muş: Şehir adı öteden beri Muş, beylik ve ülke adı Taron’dur. Mandzikert (aslı Manavazkert ve Manazkert), ayrı bir yer olan Malazgirt’in 10. yy Bizans kaynaklarında rastlanan adıdır.

Bitlis: Kentin adı 7. yy’dan itibaren Ermenice Balêş veya Balalêş, Arapça Bedlîs olarak kaydedilir. Daha önceki geçmişi, eğer varsa, meçhuldür. ‘İskender’in komutanı’ öyküsü mesnetsizdir.

Batman: Nymph(e)ios Batman ırmağının 6. yy’da Rumlarca kullanılan adıdır. Ermenicesi Kağirt’tir. Şehir 20. yy başında Êlüh adlı önemsiz bir köydü. İdari merkez şimdi terk edilmiş olan Elmedin kasabasıydı. Daha önce Rıdvan Kürt beyliğine bağlıydı.

Siirt: Siqirtu adıyla Asur kitabelerinde anılan yer olabilir. Ermenice daima Sğerd, Arapça Se’erd kullanılır.

Şırnak: Asur kitabelerinde Şarişa, Strabon’da Sareisa olarak zikredilen Kürt kalesi Şırnak olabilir. Hiçbir zaman Roma/Bizans egemenliğine girmedi.

Ardahan: Ardaani Gürcü vekayinamesinde efsaneler çağından beri adı geçen bir beyliktir. Bey makamı olan kale-kent Gürcüce Kaçakalaki, Ermenice Kaçats Kağak olarak geçer. Roma/Bizans kaynaklarında bu iki isme de rastlamıyoruz.

Kars: Milattan önce (veya sonra) Ermeni kralları hakimiyeti altında Kafkas ötesinden gelen bir kavmin iskan edildiği ve o kavmin liderinin adının verildiği anlatılır. Roma/Bizans kaynaklarında Ermenice adıyla Khorsa olarak anılır. 6. yy sonu ve 11. yy’da iki kısa epizot dışında Roma/Bizans egemenliğine girmedi.

Iğdır: Çolakert değil Tsolakert, Ağrı Dağı kuzeyinde en geç 5. yy’a dek anılan bir Ermeni kentidir. Yeri belli değildir. Iğdır ile Tuzluca sınırında Aras nehri kıyısında olan Sürmeli Kalesi (Karakale) olabilir. Şimdiki Iğdır önemsiz bir köyken Rus idaresi zamanında kalkındı. Dağda olan eski İğdir Kalesinin 14. yy’dan önce adı geçmez. Iğdır ili hiçbir tarihte Roma/Bizans egemenliğine girmedi.

Ağrı: Ararat eski Ermeni krallığının veya onun çekirdeği olan kral ilinin adıdır. Yakın devirde isim Ağrı Dağına aktarılmıştır. Şimdiki il merkezi olan Karakilise kasabası 19. yüzyılda kuruldu. Eski tarihte önemli kale/kentleri Vağarşakert (Toprakkale), Bagavan (Taşteker) ve Daruynk’tur (Eski Bayazıt).

Van: MÖ 9. yy’dan beri Van ve Tuşpa/Tosp olmak üzere iki adı vardır. 1021 yılını izleyen kısa süreli ve nominal egemenlik dönemi dışında Roma/Bizans eline geçmemiştir. Doğu illeri konusunda hatalarla dolu olan Ptolemaios coğrafyasında (2. yy) Viane olarak geçer.

Hakkari: Hakkâri adı ve beyliği 14. veya 15. yy’dan itibaren belirir. Merkezi Başkale’dir. Şimdiki il merkezi olan Çolamerg/Çılmar kalesi hiçbir tarihte Roma/Bizans’a ait olmamıştır.